Στη βασανιστική πορεία της εφηβείας ο Στήβεν θα συνειδητοποιήσει το χάσμα που τον χωρίζει από τους άλλους -την οικογένειά του, τους φίλους του, την εκκλησία, το έθνος- και τελικά θα τους εγκαταλείψει. Ο δρόμος του είναι ο δρόμος της αναμέτρησης του εγώ με την αυθεντία και την εξουσία. Θα συνοψίσει ο ίδιος αυτή τη ρήξη, λέγοντας: «Όταν η ψυχή του ανθρώπου γεννιέται σε αυτή τη χώρα, απλώνονται δίχτυα για να την εμποδίσουν να πετάξει. Μου μιλάς για το έθνος, τη γλώσσα, τη θρησκεία. Προσπαθώ να ξεφύγω από αυτά τα δίχτυα». Σε όσους πράγματι υπήρξαν κάποτε έφηβοι τα λόγια αυτά θα ανακαλέσουν στη μνήμη οικείες εμπειρίες. Η ιδεολογική επιβολή του τριπτύχου «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» δεν χαρακτηρίζει μόνο την Ιρλανδία των τελών του δέκατου ένατου αιώνα. Γι’ αυτό και η σημασία της εφηβικής ανταρσίας του Στήβεν Δαίδαλου είναι οικουμενική και διαχρονική. Οι νέοι κάθε τόπου και κάθε εποχής θα διαβάσουν στην αφήγηση της εφηβείας του Στήβεν λαμπρές σελίδες της δικής τους ιστορίας. Και ένα πρώτο, κεντρικό νόημα του «Πορτραίτου» είναι αυτό που με εξαιρετική σαφήνεια διατυπώνει ο ήρωάς του στο τέλος του βιβλίου: Non serviam. Ου δουλεύσω.
