10 · 01 · 2025
«Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ» της Μαρίας Σκιαδαρέση
Γράφει η Ελένη Γουρνέλου
«Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ» της Μαρίας Σκιαδαρέση

Στο τελευταίο μυθιστόρημά της με τίτλο «Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ» η συγγραφέας Μαρία Σκιαδαρέση αναμετριέται με τα διαχρονικά διλλήματα του μύθου της «Αντιγόνης» όπως είναι το αίνιγμα της ανθρώπινης υπόστασης, η ελεύθερη πολιτιστική αυτοδιάθεση, το δικαίωμα στη διαφορά, η θεσμική κατοχύρωση διαφορετικών πολιτιστικών ομάδων, η ταυτότητα αλλά και η γενναιότητα μιας νέας γυναίκας που, από τη θέση της μετανάστριας, αντιπροσωπεύει το σύμβολο της αντίστασης και της αξιοπρέπειας απέναντι σε φυλετικές, ταξικές, εθνοτικές και θρησκευτικές διακρίσεις.

Με αφορμή τον αρχαϊκό μύθο που μιλάει για τη προέλευση της κοινότητας, το παρελθόν που ανοίγει δρόμο στο παρόν, τις αλληγορίες, τους διαλόγους και την πολυφωνία του κειμένου, η συγγραφέας στήνει το σκηνικό του μυθιστορήματός της στον θηβαϊκό κάμπο (χώρος), εκεί δηλαδή που εξελίσσεται και ο αρχαϊκός μύθος. Κι επειδή ο μύθος είναι φτιαγμένος από λόγο, η Σκιαδαρέση καλεί όλα τα πρόσωπα του έργου με το μικρό τους όνομα, την εθνικότητα και τις ιδιότητές τους να εκτεθούν πάνω στη σκηνή εν είδει χορού. Είναι ο τρόπος της να «φωτίσει» τους αναγνώστες με πολλές πλευρές της πολιτισμικής και προσωπικής ζωής των ηρώων της, αλλά και για να γίνουν κατανοητοί ως άνθρωποι.

Ποιος είναι, λοιπόν, ο εξαφανισμένος Χόντι, μετανάστης από την Ινδία που, εδώ και 12 χρόνια, δουλεύει ως επιστάτης στα κτήματα του γαιοκτήμονα αμπελουργού Ηλία Πεκμετζή; Ποιος είναι ο επιστήθιος φίλος του Νισίθ και ποιος ο ρόλος του στην εξαφάνισή του; Ποια είναι η αδελφή του η Ανίλα που, ως άλλη Αντιγόνη, αντιστέκεται με γενναιότητα τόσο στις προκαταλήψεις της πατρίδας της όσο και στις νέες προκλήσεις της χώρας που τη φιλοξενεί; Κι έπειτα, όταν ο αδελφός της χαθεί, πώς βρίσκει το θάρρος να υπερασπίσει τη στάση ζωής της φτιάχνοντας τα πράγματα όπως εκείνη ξέρει και προς τα εκεί που κοιτά, αψηφώντας τις όποιες συνέπειες των πράξεών της; Γιατί και πώς η προσωπικότητά του Χόντι, οιωνεί παρούσα, επηρεάζει τις ζωές/αφηγήσεις των υπολοίπων και πώς η εξαφάνισή του συνδέεται μαζί τους; Από την άλλη, ποιος είναι ο πατριάρχης της οικογένειας, ο Ηλίας Πεκμετζής, απόγονος μιας παλιάς κοινωνικής και οικονομικής τάξης με ρίζες στη οθωμανική εποχή; Ποιες οι σχέσεις του με τους δυο γιους του, την πεθαμένη γυναίκα του, τη νύφη του Δέσποινα, τον Χόντι και την Ανίλα; Γιατί ο φόνος του πρωτότοκου γιου του Διονύση δεν εξιχνιάστηκε ποτέ;

Ονόματα και τόποι καταγωγής, άγνωστα μεταξύ τους, βρίσκουν τον τρόπο να συνομιλήσουν άλλοτε με οικειότητα κι άλλοτε με απόσταση, ανάλογα με το κοινωνικό τους συμφραζόμενο. Αλλωστε οι ζωές, όπως και οι μύθοι, δεν είναι ανεξάρτητοι από τις διηγήσεις, τις σχέσεις, την πολιτιστική κληρονομιά αλλά και τη θέση του ανθρώπου στο σύνολο του σύμπαντος1.

Η Σκιαδαρέση χρησιμοποιεί την εξαφάνιση και τον φόνο ως εύρημα για ν’ αποκαλύψει όχι τόσο τον/τους ένοχο/ενόχους, αλλά για να ξεδιπλώσει το παρελθόν των ηρώων της που, κι αυτό, όπως και ο μύθος, βρίθει συμβόλων με αναφορά είτε στη γένεση του κόσμου και των θεών είτε στις καταβολές των παραδόσεων ή άλλων μορφών της ανθρώπινης δραστηριότητας κάθε λαού και πολιτισμού. Ακόμα κι ένα δένδρο, ένας κάμπος, ένα σπίτι, οι κατ’ ιδίαν συνομιλίες, οι γιορτές, τα ήθη και τα έθιμα, το πολιτικό σκηνικό είναι συστατικά που πλέκουν ως υφαντό τις ζωές των ανθρώπων και τους ωθούν σε αποφάσεις. Το καταλαβαίνουμε από τη σύνδεση της Ινδής Ανίλας με το «δικό της δένδρο». «Μπορεί και τριακοσίων ετών να ήταν το γιγάντιο σαϊγκούν2, από τα λίγα στην περιοχή μας, σίγουρα το πιο παλιό, αυτά τα δένδρα ζουν πολλά μαζί κυρίως πιο κάτω, στα νότια μέρη της πατρίδας μου, και όχι τόσο στα δικά μας» (σελ. 78), για να συνδέσει πιο κάτω τον πλάτανο με το δικό της δένδρο (σαϊγκούν). «Όμως το πιο σημαντικό είναι πως νιώθω να έχει ίδιες ιδιότητες με το δικό μου δένδρο, μοιάζει διαρκώς κάτι να θέλει να σου πει, δείχνει πως, αν το πλησιάσεις κι αφουγκραστείς το θρόισμα των φύλλων του, σου ψιθυρίζει κάτι που πρέπει να έχεις την υπομονή να το ακούσεις και να μαντέψεις το μήνυμα που στέλνει. Σίγουρα είσαι δύσπιστος, σου φαίνονται όλα αστεία, όμως τα δέντρα είναι πλάσματα κι αυτά, έχουν ψυχή και νιώθουν. Το τέλος του πατέρα μου από το δένδρο μου το έμαθα. Απ’ το σαϊγκούν επίσης έμαθα και ποιόν θα παντρευτώ». (σελ.81-82)

Αλλά κι όταν αναφέρεται με λεπτομέρειες στα έθιμα της πατρίδας της που διαμόρφωσαν τη προσωπική της ζωή και τις αποφάσεις της. «Παρ’ όλα αυτά δεν έπαυε η οικογένεια να βρίσκεται σε ανέχεια κι έπρεπε με τον γάμο που η γιαγιά συμφώνησε –αφού με ρώτησε όμως, θέλω να είμαι δίκαιη– να αποκτήσω τον τρόπο της ζωής που όριζε η καταγωγή μου. Το άλλο σόι πάλι μ’ αυτόν τον γάμο αναβαθμιζόταν, έπαιρνε αίγλη από τη βάρνα3 μου κι ανέβαινε στα μάτια των ανθρώπων». (σελ.80) «Πήρα επιτέλους την απόφαση να φύγω ύστερα από την πίεση που ζούσα τόσους μήνες – η πεθερά το είπε ανοιχτά ένα πρωί, μιλώντας στο τηλέφωνο με τη μεγάλη κόρη πως σκέφτεται να στείλει την Ανίλα σε σπίτι για τις χήρες! Αν είναι δυνατόν να φτάσω ως εκεί, δεν είχα βλέπεις άνθρωπο δικό μου να της θυμίσει σε ποια βάρνα ανήκω, μέσα σε λίγα χρόνια, το ξέχασαν κι αυτό. Τότε έγραψα στον αδελφό μου Χόντι. “Έλα” μου απάντησε “μόνο να ξέρεις πώς έχεις κακομάθει ζώντας μες στη χλιδή και, αν έρθεις εδώ πέρα, το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να γίνεις υπηρέτρια”». (σελ. 86-87)

Το ίδιο συμβαίνει και με τον γαιοκτήμονα Πεκμετζή, που αφηγείται τη ζωή του, επηρεασμένος από τον θηβαϊκό κάμπο αλλά και την ιστορία της οικογένειάς του. Τον προπάππου του Ντουράκ κεχιουντά4 του Κιαμίλ μπέη, θρύλου κι ευεργέτη της περιοχής που έχει καθορίζει και τον ίδιο.

«Ακίνητος ο κάμπος –αμίλητος, υπόκωφη ζωή–, μοιάζει να μένει ο ίδιος. Και είναι αυτή η διαφορά, από τη μια η συνεχής, ανάλλαχτη μορφή, κι από την άλλη όσα άηχα ανθίζουν και καρπίζουν γεννώντας νέα ζωή και θάβοντας ό,τι πεθαίνει, η διαφορά αυτή που χτίζει μια γοητεία ασύγκριτη στο σώμα της καμπίσιας γης, που αιχμαλωτίζει αυτόν που έχει τη θέληση να δει και να ακούσει». (σελ.32-33) «Κι εγώ απ’ τον πατέρα μου τα άκουσα όλα αυτά κι εκείνος από τον δικό του, νήμα που απλώνει ως το ξεκίνημα της οικογένειας, τότε που πρωτοπήραμε τα χτήματα κι αρχίσαμε να ανεβαίνουμε ώσπου να φτάσουμε να γίνουμε μεγάλοι. Κι έτσι πασχίζω να μας κρατήσω ως σήμερα, άξιους της δύναμης και της πορείας μας στον τόπο για αιώνες». (σελ.19)

Η συγγραφέας με ποιητική τρυφερότητα, συμπόνια και έγνοια σκύβει πάνω στις ζωές των Ινδών μεταναστών και καταγράφει με σεβασμό το παρελθόν τους και την κουλτούρα της χώρας τους. Στέκεται με σπουδή στα όνειρα και τις ελπίδες τους, αλλά και στην προσπάθεια προσαρμογής τους στη χώρα που φιλοξενούνται. Ακούει με προσοχή τα πάθη και τα μυστικά της οικογένειας του Έλληνα γαιοκτήμονα. Τα αναπάντητα ερωτήματά του για την ανεξιχνίαστη δολοφονία του αγαπημένου, πρωτότοκου γιου του. Τις σχέσεις του με τον δευτερότοκο γιο του, την πεθαμένη γυναίκα του, τη νύφη του αλλά και τους Ινδούς εργάτες και, ιδιαίτερα, τις σχέσεις του με τον Χόντι που τείνει επάξια ν’ αντικαταστήσει τον αγαπημένο του γιο.

Μέσα από τις πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις η συγγραφέας διερευνά, επίσης, τη σχέση που διατηρούν οι ζωντανοί με τους νεκρούς τους σε κάθε πολιτισμό αλλά και τη σκοτεινή πλευρά της διονυσιακής διάστασης του ανθρώπου: την επιθυμία, το παράλογο, τους δεσμούς αίματος και τον αθέατο κόσμο των ψυχών, θέματα αιώνια που απασχόλησαν και απασχολούν το θέατρο, το μυθιστόρημα, την ψυχολογία και την φιλοσοφία.

Ο μυθιστορηματικός χρόνος διαστέλλεται και συνταυτίζεται με τις ημέρες του τρύγου σε επτά ενότητες. Θέρος-τρύγος-πόλεμος, όπως έλεγαν και οι παλιοί αμπελουργοί. Κι εκεί, προς το τέλος του τρύγου –την έβδομη ημέρα–, το μυθιστόρημα κορυφώνεται με την αποκάλυψη των ενόχων αλλά και τη μεταμόρφωση της Ανίλας απ’ το Πουσκάρ σε Αντιγόνη της αρχαίας τραγωδίας που καλείται να πάρει αποφάσεις τόσο για τη τιμωρία του ενόχου όσο και για τη ταφή του αδελφού της, σύμφωνα με τις δικές της ηθικές αξίες. Εν τέλει, αυτή η περήφανη μετανάστρια από το Πουσκάρ, που άφησε πίσω της την πατριαρχία διεκδικώντας μια καλύτερη ζωή, διεκδικεί εκ νέου στην ξένη χώρα το αυτονόητο. Την ταφή του αδελφού της σύμφωνα με τους άγραφους νόμους της πατρίδας της, πράγμα το οποίο οι εθνικές «συμβολαιακές» κοινωνίες δεν έχουν καταφέρει ακόμα να εξασφαλίσουν ως πολιτικό δικαίωμα των μεταναστών.

Η ακτινοβολία του μύθου της Αντιγόνης επανέρχεται και εμπνέει τους δημιουργούς του 20ού αλλά και του 21ου αιώνα. Συγγραφείς όπως η Marguerite Yourcenar (Αντιγόνη ή Η επιλογή, 1957), η María Zambrano (Ο τάφος της Αντιγόνης, 1967), ο Henri Bauchau (Αντιγόνη, 1997), ο Jean-Louis Sagot-Duvauroux (Αντιγόνη, 1999), ο Seamus Heaney (Η ταφή στη Θήβα, 2004), η Marie-Thérèse Davidson, (Επαναστάτρια Αντιγόνη, 2005), ο Eugène Durif, (Παραλλαγές Αντιγόνης, 2009) και η ποιήτρια Anne Carson, (Antigonick, 2012) δε δίστασαν να αναμετρηθούν μαζί του.

Ακόμα και σήμερα, οι παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες ενδιαφέρονται περισσότερο για την κατανάλωση, την τεχνολογία, την οικονομία και πολύ λιγότερο για τις ανθρωπιστικές αξίες. Η συγγραφέας Μ. Σκιαδαρέση, ακολουθώντας τα διλήμματα του μύθου, επαναφέρει με το μυθιστόρημά της «Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ» το κύριο αίτημά του αρχαϊκού μύθου που δεν είναι άλλο παρά το δικαίωμα της συνύπαρξης διαφορετικών «ταυτοτήτων» και ο σεβασμός του/της Άλλου/ης, ανθρώπου, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, τάξης, χρώματος και θρησκείας.

Σημειώσεις
1. Claude Lévi-Strauss «Οι στοιχειώδεις δομές της συγγένειας» (1971), μτφ. Δημήτρης Μέλλος, Εκδόσεις Πατάκη (2002), σειρά «Στοχαστές του 20ού αιώνα».
2. σαϊγκούν: Το δένδρο τικ, γνωστό και ως ινδική δρυς.
3. βάρνα: Η κάστα (κοινωνική τάξη) στην Ινδία.
4. κεχιουντάς: αρχιεπιστάτης στα τούρκικα.

Η Ελένη Γουρνέλου είναι απόφοιτος του Τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού και κοινωνική ανθρωπολόγος. Εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου κι έχει συνεργαστεί ως παραγωγός με ραδιοφωνικούς σταθμούς.

Μαρία Ε. Σκιαδαρέση
ΣΧΕΤΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ

Σκιαδαρέση, Μαρία Ε.

H Μαρία Σκιαδαρέση γεννήθηκε στην Aθήνα το 1956 και σπούδασε Iστορία και Aρχαιολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστηµίου Aθηνών. Στη λογοτεχνία εµφανίστηκε το 1994 και έκτοτε έχει δηµοσιεύσει µυθιστορήµατα, διηγήµατα, νουβέλες, βιβλία για παιδιά, ιστορικές µελέτες.

[ + ]
Σχετικά βιβλία
Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ
Μαρία Ε. Σκιαδαρέση

Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ

[ + ]
Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ (e-book / epub)
eBook
Μαρία Ε. Σκιαδαρέση

Αντιγόνη απ’ το Πουσκάρ (e-book / epub)

[ + ]
Διαβάστε επίσης
«Κολυμπώντας στη λιμνούλα υπό βροχήν» του George Saunders
07 · 02 · 2025

«Κολυμπώντας στη λιμνούλα υπό βροχήν» του George Saunders

[ + ]
Η Σώτη Τριανταφύλλου στη Γιορτή των Γραμμάτων του Πανεπιστημίου Κύπρου
05 · 02 · 2025

Η Σώτη Τριανταφύλλου στη Γιορτή των Γραμμάτων του Πανεπιστημίου Κύπρου

[ + ]
Κρατικά Βραβεία 2024 – Τέσσερα βιβλία των Εκδόσεων Πατάκη διακρίθηκαν
03 · 02 · 2025

Κρατικά Βραβεία 2024 – Τέσσερα βιβλία των Εκδόσεων Πατάκη διακρίθηκαν

[ + ]
Παρουσίαση της αυτοβιογραφίας του Διονύση Σαββόπουλου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
31 · 01 · 2025

Παρουσίαση της αυτοβιογραφίας του Διονύση Σαββόπουλου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

[ + ]
Δέκα βιβλία των Εκδόσεων Πατάκη στις Βραχείες Λίστες για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2024
20 · 01 · 2025

Δέκα βιβλία των Εκδόσεων Πατάκη στις Βραχείες Λίστες για τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία 2024

[ + ]
Ριζότο alla Milanese από τον Πάνο Ιωαννίδη!
16 · 01 · 2025

Ριζότο alla Milanese από τον Πάνο Ιωαννίδη!

[ + ]