Όταν ακούμπησα στο τραπέζι το μυθιστόρημα «Το όνειρο των ηρώων» (εκδόσεις Πατάκη, μετάφραση Νίκου Πρατσίνη, 2023) του Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες, ένας καλός φίλος μού θύμισε ότι ο Κασάρες και ο Μπόρχες υπήρξαν επιστήθιοι φίλοι και στενοί συνεργάτες. Οι δυο τους γνωρίστηκαν το 1932 και μαζί επιμελήθηκαν το λογοτεχνικό περιοδικό Destiempo. Συνυπέγραψαν, επίσης, άλλοτε με τα πραγματικά τους ονόματα κι άλλοτε με πομπώδη ψευδώνυμα (συνδυασμούς προγονικών επωνύμων, όπως Ονόριο Μπούστος Ντομέκ, Μπεντίτο Σουάρες Λιντς), σενάρια, ανθολογίες, αστυνομικές ιστορίες ακόμα και αυτόνομες αφηγήσεις μέσα από κείμενα άλλων συγγραφέων αλλά και σπαρταριστές σάτιρες του μοντερνισμού για 50 ολόκληρα χρόνια1. Για το «Όνειρο των ηρώων», ο Μπόρχες –όχι μόνο γιατί είναι πολύτιμος φίλος του Κασάρες αλλά και γιατί η ιστορία των ηρώων του βιβλίου με πρωταγωνιστή τον Εμίλιο Γάουνα είναι συναρπαστική και αστεία– θα πει ότι είναι «η ωραιότερη ιστορία του κόσμου»2.
Ο Κασάρες γράφει στην εισαγωγή του βιβλίου ότι οι ήρωές του «είναι ρεαλιστικοί αλλά η ιστορία του περιέχει στοιχεία του μεταφυσικού». Πράγματι. Το μυθιστόρημα βασίζεται αφενός στις αφηγήσεις των θαμώνων του καφενείου και των ανθρώπων της γειτονιάς κι αφετέρου στην αίσθηση έως και τη βεβαιότητα του ήρωά του ότι, ενώ τα πράγματα συμβαίνουν στο παρόν, ταυτόχρονα, είναι και μια προβολή στο μέλλον. «Καμιά φορά η ζωή μάς επιτρέπει να αντικρύσουμε στιγμιαία κάτι που ανατρέπει την τάξη των πραγμάτων, σαν να ήταν ο κόσμος καμωμένος από άπειρους κόσμους που καμιά φορά συμπίπτουν» (σελ.8). Σε όλη την ιστορία ο Γάουνα αναμετριέται μ’ ένα διαρκές déjà vu αλλά και με την αγωνία να ξαναζήσει τον έναν και μοναδικό έρωτα που έζησε το 1927 στο καρναβάλι του Μπουένος Άιρες. Έτσι κι αλλιώς, η μνήμη είναι μια παράξενη υπόθεση. Θυμάσαι ότι θέλεις να θυμηθείς ενώ, παράλληλα, η ζωή προχωράει, έστω και μεταμφιεσμένη. Ίσως γι’ αυτό ο Κασάρες επιλέγει το καρναβάλι ως τη σημαντικότερη στιγμή στη ζωή του ήρωά του. Η μοιραία γυναίκα με τη μάσκα που θα συναντήσει στο καρναβάλι του Μπουένος Άιρες δεν είναι άλλη παρά η γυναίκα που θα παντρευτεί και στην πραγματική ζωή του. Η Κλάρα, η κόρη του γέρου Μάγου της γειτονιάς που θα τον συνοδεύσει μέχρι και την επόμενη συνάντησή του με το πεπρωμένο του, χωρίς ωστόσο να μπορέσει ν’ αποτρέψει το κακό.
Ο Εμίλιο Γάουνα μπορεί να συνομιλεί τόσο με τον πραγματικό όσο και με τον υπερφυσικό κόσμο έστω, κι αν ο ίδιος, ξαφνιάζεται από αυτή του την προμνησία. Η τελετουργία της καθημερινότητας συνοδεύει τις ζωές των ηρώων άλλοτε σιωπηλά κι άλλοτε σε εγρήγορση σαν ένα είδος προετοιμασίας για το, ήδη, γνωστό πεπρωμένο τους. Είναι όλα όσα οι άνθρωποι μοιραζόμαστε με τους σύγχρονούς μας. Οι κουβέντες στα καφενεία, ο θόρυβος και οι συναντήσεις στον δρόμο, τ’ αλισβερίσι, οι χειρονομίες, η διαλεκτική, τα τραγούδια, οι ενδόμυχες σκέψεις μας, το παιχνίδι, ακόμα και οι τυχαίες σημειώσεις που κρατάμε πάνω σε χαρτάκια, οι συμπτώσεις: «Στη συνέχεια, ο νεαρός ζήτησε μολύβι και σημείωσε στο πίσω μέρος του εισιτηρίου του τραμ το όνομα του αλόγου: Μετεωρίτης» (σελ.13). Ο Γάουνα δεν είναι ο μοναδικός ήρωας του Κασάρες. Είναι κι όλοι οι άλλοι μαζί με αυτόν. Σώματα που αγκαλιάζονται, αυτοσχεδιάζουν, απομακρύνονται, περιπλέκονται, σκοντάφτουν ή ανταποκρίνονται σ’ ένα νεύμα, όπως στο αργεντίνικο τάνγκο. Είναι η καθημερινότητα των ανθρώπων που έχουν πονέσει. Είναι η ίδια τους η ζωή κι όπως η ζωή είναι μελαγχολική και προσωπική, έτσι και το τάνγκο… Μελαγχολικό και πολύ προσωπικό.
Οι διάλογοι του Κασάρες, αποκαλυπτικοί ως προς τις απόψεις του για τα δυο φύλα, φανερώνουν τον θαυμασμό του για τις γυναίκες και την επιφύλαξή του για το θάρρος των ανδρών. Πάρ’ αυτά, στο «Όνειρο των ηρώων» ο μοναχικός άνδρας, ο Γάουνα, παίζει σε μια στιγμή την ίδια του τη ζωή του αλλά κρατά το πάθος και τις σχέσεις στοργής με την αγαπημένη του που του δίνει υπόσταση και νόημα ζωής. «Το θάρρος αυτού του είδους, για το οποίο έκανε λόγο ο Γάουνα, είναι άνευ σημασίας. Εκείνο που οφείλει να διαθέτει ένας άνδρας είναι μια φιλοσοφική γενναιοψυχία, κάτι σαν μοιρολατρία, που να του επιτρέπει να είναι διατεθειμένος, ανά πάσα στιγμή, όπως οι ιππότες, να αποτελέσει το πάν» ή και «Αυτός ήθελε να πιστεύει πως είχε ανεξάντλητα αποθέματα ανάγκης για την Κλάρα, ανάγκη να γνωρίσει την Κλάρα, ανάγκη να προσεγγίσει την Κλάρα. Όσο πιο πολύ ήταν μαζί της, τόσο πιο πολύ την ήθελε. Όταν θυμόταν τους παλιούς του φόβους μη χάσει την ελευθερία του, ένιωθε ντροπή, του φαίνονταν αφελείς και αποκρουστικοί, σκέτη προσποίηση» (σελ. 17-176 και 177).
Αν και ο Κασάρες είναι πολύ γνωστός για το έργο του, ωστόσο, είναι σχετικά άγνωστος ως συγγραφέας και μάλλον επισκιασμένος από τον Μπόρχες που τον ανέδειξε. Σημαντικά μυθιστορήματά του που δεν έχουν μεταφραστεί στην Ελλάδα είναι «Ο ήρωας των γυναικών» και το «Μέγας Σεραφείμ» (μάγος)». Τιμήθηκε με το Ανώτατο Βραβείο της Εταιρείας Αργεντινών Συγγραφέων (SADE) το 1975, με το παράσημο της Γαλλικής Λεγεώνας της Τιμής το 1989 και με το βραβείο Μιγκέλ ντε Θερβάντες το 1991. Πέθανε το 1999. Ο ίδιος θα πει ότι «η λογοτεχνία είναι μια προσδοκία για μια παρακαμπτήριο του θανάτου3».
Σημειώσεις
1. Όπως την ανθολογία Cuentos breves y extraordinarios το 1953 (κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 1988, από τις εκδόσεις Ύψιλον, με τον τίτλο Σύντομες και παράξενες ιστορίες σε μετάφραση Δημήτρη Καλοκύρη και Αχιλλέα Κυριακίδη). Επρόκειτο ουσιαστικά για ένα πείραμα: οι δύο Αργεντινοί πεζογράφοι έπαιρναν αποσπάσματα από ευρύτερα κείμενα (μυθιστορήματα, δοκίμια, μύθους, χρονικά κ.ά.) για να τα «διαβάσουν» ως αυτόνομες σύντομες αφηγήσεις. Ενδιάμεσα, βέβαια, είχαν παρεμβληθεί βιβλία σταθμοί της παγκόσμιας λογοτεχνίας όπως το Ficciones (1944) και το Aleph (1949).
2. Το αναφέρει ο Κασάρες στην εισαγωγή του.
3. Από ραδιοφωνική συνέντευξη του μεταφραστή Ν. Πρατσίνη (https://www.extremeways.gr/to-oneiro-ton-iroon-adolfo-bioy-casares-pataki/).
Η Ελένη Γουρνέλου είναι απόφοιτος του Τμήματος Ευρωπαϊκού Πολιτισμού και κοινωνική ανθρωπολόγος. Εργάζεται στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου κι έχει συνεργαστεί ως παραγωγός με ραδιοφωνικούς σταθμούς και αρθρογραφήσει σε εφημερίδες της Λέσβου και της Σύρου.
